Lerend evalueren is een evaluatiemethode die tijdens het beleidsproces wordt ingezet om beleid gaandeweg te verbeteren. De methodologie richt zich op snel en diep leren. Snel leren gebeurt door het inrichten van korte feedbackloops over de werking van beleid, zodat beleid tijdig kan worden bijgestuurd en verbeterd. Diep leren gebeurt via feedback en reflectie op de inrichting van het beleidsarrangement – het samenspel aan doelen, governance, spelregels en uitgangspunten – in beleid, zodat de opgavegerichtheid van het beleid op de lange termijn verbetert. Tijdens een lerende evaluatie werken evaluatoren en beleidsbetrokkenen samen om betekenisvolle inzichten te ontwikkelen voor het lopende beleidsproces.. De afgelopen tien jaar heeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) samen met het Athena Instituut van de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam gewerkt aan het standaardiseren en professionaliseren van deze methodiek. Dit artikel tekent de uitgangspunten, principes en aandachtspunten op met voorbeelden uit recente lerende evaluaties uit de praktijk van het PBL, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), provincie Overijssel, Arcadis en Planbureau Fryslân – een greep uit organisaties die lerend evalueren toepassen. Een belangrijk aandachtspunt voor de uitvoering is dat de impact van een lerende evaluatie slechts zo groot kan zijn als de mate waarin een lerend beleidsnetwerk ontvankelijk is voor de lessen, waarvoor een lerende overheid aan de basis staat.

Bijdragen aan de kwaliteit van beleid en bestuur geldt als de belangrijkste functie van beleids- en evaluatieonderzoek. Maar wat is dan de functie ervan zonder democratie? Is het verbeteren van ‘prestatielegitimiteit’ ook voldoende? Peter van der Knaap meent van niet: het verdient op zijn minst reflectie. Ook met het oog op de lessen die we er anno 2025 binnen ons eigen land van kunnen leren.

Rekenkamers zijn de afgelopen decennia steeds meer de doelmatigheid en doeltreffendheid van overheidsbeleid gaan onderzoeken, wat doorgaans onder de vlag van ‘doelmatigheids- en doeltreffendheidsonderzoek’ (DDO) door het leven gaat, of ‘performance audit’ in internationale kringen. Er is echter bijzonder weinig systematisch empirisch onderzoek gedaan naar deze onderzoeken en er is veel debat of dit type onderzoek überhaupt impact heeft.
Wij presenteren in dit artikel het eerste kwantitatieve onderzoek naar de impact van DDO op de Nederlandse rijksoverheid, op basis van een survey onder beleidsambtenaren van Nederlandse ministeries die meewerkten aan rekenkameronderzoek tussen 2018 en 2021. We gebruikten hiervoor een wetenschappelijk gevalideerde enquête die eerder werd toegepast in Canada en België.
Met deze enquête konden wij drie verschillende soorten impact onderscheiden: instrumentele, conceptuele en strategische impact. De gepercipieerde impact van de Nederlandse rekenkamer blijkt gematigd te zijn, maar wel iets groter dan die van Canada en zeker dan die van België. Hierbij gaat het volgens de respondenten primair om conceptuele impact en beperkter om instrumentele en strategisch impact. In Nederland valt verder de individuele kwaliteit van de rekenkameronderzoeker en diens communicatievaardigheden op als voorspeller voor impact. Wanneer deze factoren door de geënquêteerden minder goed worden beoordeeld, neemt de impact af. Dit effect strekt zich ook uit tot het mesoniveau, waar – niet verrassend – de wil van beleidsmedewerkers om iets met het rekenkamerrapport te doen van cruciaal belang blijkt. In de literatuur worden betrokkenheid van parlement en media vaak genoemd als factoren die de impact versterken. Opvallend genoeg lijken in Nederland media en parlement nauwelijks een rol te spelen bij het verklaren van impact van rekenkameronderzoek.